“Ik voel me de moeder van mijn moeder”

“Ik voel me de moeder van mijn moeder,” zei een vrouw vorige week tegen mij. Dit hoor ik veel van volwassen kinderen van ouders met een psychische problematiek. KOPP-kinderen worden al vroeg in hun leven verantwoordelijk voor hun ouders, omdat de ouders door hun psychische problemen of verslaving niet of onvoldoende de verantwoordelijkheid en zorg kunnen dragen voor hun kind. Je zou kunnen zeggen dat er een lege plek is, waar je vader of moeder de zorg voor de omgeving niet of onvoldoende kon dragen, waar je als kind in al je onschuld bent ingestapt. Bijvoorbeeld door je moeder, die depressief was en de hele dag in bed lag en in een heel donkere wereld leefde, eten te brengen en te proberen haar over te halen om uit bed te komen. Dit wordt ook wel parentificatie genoemd: als kind werd je door je ouders (ongewild) overvraagd en kreeg je een te grote verantwoordelijkheid op je jonge schouders. Per psychische problematiek kan dit er verschillend uitzien, maar het principe is hetzelfde. En voor al deze kinderen is het een grote klus om als volwassenen hun eigen plek in het leven in te nemen en hun eigen weg te gaan.

Vormen van parentificatie

Je ouders met een psychische problematiek kunnen op verschillende manieren afhankelijk zijn van jou als kind. Je nam bijvoorbeeld zorgtaken of huishoudelijke taken op je. Dit wordt ook wel functionele afhankelijkheid genoemd. Het kan zijn dat je taken in het huishouden deed die niet pasten bij je leeftijd, dat jij overzicht had over wat er allemaal mee moest naar een afspraak, zorg droeg voor broertjes of zusjes, of letterlijk voor je vader en/of moeder.

Je vader of moeder kon ook van jou vragen om er voor hem of haar te zijn en te blijven, om op te leunen, omdat hij of zij niet in staat was zelf het leven aan te kunnen. Gevoelsmatig waren je ouders afhankelijk van jou om te kunnen bestaan. Dit is zijnsafhankelijkheid. Vaak lopen deze twee parallel aan elkaar.

Even een stukje theorie over de gezonde ontwikkeling

De gezonde ordening waarbij de ouder zijn ouderrol op zich neemt en waarbij het kind kind mag zijn is voor veel kinderen van een ouder met een psychische stoornis van jongs af aan verstoord geweest. Wanneer de situatie gezond is, voelt de ouder draagkracht om het kind lief te hebben en te leren. De balans tussen wat het van de ouder vraagt om het kind op de voeden, wat de ouder wil en kan geven en wat hij of zij van het kind terugkrijgt is stevig. De reflexglimlachjes die baby’s laten zien wanneer zij voldaan zijn na een voeding wegen op tegen een onderbroken nacht. De trots die een ouder voelt wanneer het kind zonder zijwieltjes al wiebelend zonder hand van de ouder wegfietst, is in balans met het enkele weken naast de fiets hebben gerend om het kind evenwicht aan te leren. Het wonder dat het kind zelf is, weegt op tegen alles.

Zeker een pasgeboren baby vraagt in zijn of haar totale afhankelijkheid om veiligheid, bescherming en dat er voldaan wordt aan zijn behoeften. Daarin hoeft een kind niet te zoeken naar hoe het signalen daarvoor afgeeft, dat gebeurt automatisch. Wanneer het honger of pijn heeft, zich niet lekker of alleen voelt, huilt het. Op het moment dat de ouder daar adequaat op reageert, leert het kind dat er aan zijn of haar behoeften wordt voldaan, als een proces van oorzaak en gevolg. Het kind ontvangt liefde, zorg en aandacht van de ouder, waardoor er vanuit beide een hechtingsband ontstaat. Heel kort gezegd is deze gezonde hechting, waarin het kind in eerste instantie nog geen onderscheid ervaart tussen zichzelf en de ouder en de wereld, de basis voor het proces van losmaken dat in de loop van het leven plaatsvindt. Het kind durft in het opgroeien steeds iets meer op zichzelf te staan en de wereld steeds iets verder te verkennen, omdat het weet heeft van dat de ouder er voor hem of haar is.

Magische of Aangeboden Plek

Voor kinderen van ouders met een psychische problematiek of verslaving is er meestal geen gezonde ordening. De plek waar jij stond in het gezin waarin je bent opgegroeid, was niet de kindplek. In de loop van de jaren is dat waarschijnlijk niet veranderd, maar eerder versterkt. In familieopstellingen, ook wel systemisch werk genoemd, spreken we dan over de Magische Plek. Dat is de plek van waaruit je als kind een magische oplossing probeerde te vinden voor wat je aantrof. Je zag dat de ouders de situatie niet machtig waren en ging, vanuit jouw onschuld proberen de situatie te redden. In jouw gezin waren de posities onvoldoende afgebakend, je ouders konden zichzelf niet ‘dragen’, waardoor jij dat voor hen ging doen. Je was hier natuurlijk nog veel te jong voor, maar je wist niet beter dan in alle onschuld in te stappen op de Plek die je werd aangeboden. De Plek waar je voor je moeder of vader bent gaan zorgen.

Als volwassene…

Gezien wat je in je jeugd hebben meegemaakt, is het erg moeilijk om je ouders werkelijk als kind te ontmoeten, vanuit de kindplek, vanuit jouw eigen behoeften en verlangens. Enerzijds omdat de situatie er niet naar was: je kon nooit echt kind zijn. Je moest hard werken om je taken te vervullen. Anderzijds omdat, doordat daar zo weinig ruimte en oog voor was, je nooit geleerd hebt om je eigen verlangens te mogen volgen. Als volwassene kan het zijn dat je de behoeften van anderen, van hun eigen ouders (nog steeds) plaatsen voor hun eigen behoeften. Je voelt je extreem verantwoordelijk voor de mensen om je heen, en hoe het met iedereen gaat. Het is een zoektocht hoe je je plek vindt als kind ten opzichte van je ouders.  Ook nu je eenmaal volwassen bent, is de dynamiek nog steeds hetzelfde. Het zorg dragen en je verantwoordelijk voelen voor je ouders en het appèl dat gedaan wordt, blijft. Je hebt als taak je eigen weg te zoeken en te vinden en te leren zelf keuzes te maken en grenzen aan te geven. Het zoeken naar je eigen plek is een ingewikkeld proces.

De Dienende Plek en perspectief

Als kind heb je je overlevingsmechanismen vol ingezet om de situatie waarin je bent geboren te kunnen hanteren en letterlijk te kunnen overleven. Om je eigen weg te kunnen gaan in het leven, is het nodig dat je ontdekt wat jouw Magische of Aangeboden Plek is met alle daarbij behorende overlevingsstrategieën. Doordat zichtbaar wordt dat je nog steeds de verantwoordelijkheid voor je ouders neemt en zorg voor hen draagt, komt er meer ruimte voor een andere beweging. Dit is de Dienende Plek. Het gaat niet zonder een gevoel van schuld dat je gevoelsmatig je ouders in de steek laat. Om je eigen leven te kunnen leven en de plek in te nemen die jou dient, kan het niet anders dan dat je je wat meer los maakt van je ouders. Het is een moeilijk besef dat dit een gezonde en noodzakelijke beweging is, maar het is wel nodig. je overlevingsstrategieën zullen niet verdwijnen, dat hoeft ook niet. Ze hebben je gebracht tot waar je nu bent en ze zijn heel nuttig en van groot belang geweest om te kunnen overleven. Echter door je er meer bewust van te worden, krijg je meer keuzevrijheid en kun je een andere beweging maken. Een beweging die je meer rust en vrijheid geeft.